| Ankerplaats ID: | A10012 |
|---|
De Kolonie van Merksplas is gelegen in de Antwerpse Noorderkempen. De oostelijke en zuidelijke grens van de ankerplaats worden gevormd door het (voormalige) tracé van de ringgracht. De westelijke grens valt samen met het uiteinde van het drevenpatroon; de noordelijke punt grenst aan de kolonie van Wortel. Op de historische kaart van Ferraris uit 1777 kan de ankerplaats worden herkend als Bolksche Heide met vencomplexen. Pas in 1823 werd op deze plaats begonnen met de oprichting van een ‘onvrije kolonie’. Het complex van 4 vleugels met een binnenplaats, dat ateliers en een school bevatte, werd geopend in 1825 en bood al snel onderdak aan om en bij de 600 bedelaars. Omwille van talrijke ontvluchtingen, werd in 1893 begonnen met het graven van een ringgracht, die nu, op het zuidelijke deel na, nog volledig aanwezig is. De structuur en de opbouw van deze ‘Kolonie voor de Beteugeling van Bedelarij’ zijn nog gaaf in vergelijking met Vandermaelen (1854) en de MGI kaarten (1909). Het gaat hierbij om de afwisseling van beboste percelen met stukken open akkerland en een rastervormig drevenpatroon. Het monumentale karakter van dit drevenpatroon, samen met de afwisseling van gesloten bossen en open cultuurland resulteren in een visueel zeer aantrekkelijk compartimentlandschap dat bovendien een aanzienlijke dendrologische waarde vertegenwoordigt en een uitstekend leefgebied vormt voor avifauna.. Ook van het oorspronkelijke gebouwenpatrimonium is heel wat overgebleven. In het centrum van het gebied bevindt zich de kerk in ‘eclectische’ stijl en de gebouwen van de huidige strafinrichting en het centrum voor illegalen. De strafinrichting in ‘laat -classicistische’ stijl gaat terug tot in 1823, terwijl het centrum voor illegalen in 1875 tot stand kwam. Ten noorden bevindt zich de grote boerderij met stallen en woonhuis voor de landbouwer, allen gebouwd in 1880. Rond de strafinrichting liggen verder nog een aantal complexen van bedrijfsgebouwen en terreinen (1890-1910). Aan de Steenweg op Rijkevorsel liggen de karakteristieke verkavelingen van personeels woningen met tuin, alsook het oude schoolgebouw uit 1900. Ook te vermelden zijn de restanten van de kleine boerderij en het kerkhof. De uitgestrektheid van het domein, de relatieve rust en het hier en daar nog karakteristieke gebouwenpatrimonium resulteren in een landschappelijk waardevol geheel. De Kolonie Merksplas is een voor het Vlaams Gewest uniek en intact voorbeeld van de opbouw en inrichting van een gebied als ‘onvrije’ weldadigheidskolonie. Aan te geven knelpunten in dit gebied zijn de aanwezigheid van een stortplaats van de PIDPA en ernstige historische bodemvervuiling. Verder komen in het domein nog een aantal storende gebouwen voor, m.n. recent toegevoegde loodsen.
Door de uitgestrektheid van het domein en de grote verscheidenheid aan biotopen, heeft het gebeid een belangrijke waarde voor fauna. Het immense drevenpatroon van voornamelijk zomereik en beuk, alsook de eikenbossen, dragen bij tot een belangrijke dendrologische waarde.
De structuur en de opbouw van de kolonie zijn nog gaaf in vergelijking met Vandermaelen (1854) en de kaarten van het MGI (1909). Het gaat hierbij om de afwisseling van beboste percelen met stukken open akkerland en een rastervormig drevenpatroon. En ook van het oorspronkelijke gebouwenpatrimonium is heel wat overgebleven. De Kolonie Merksplas is een voor het Vlaams Gewest uniek en intact voorbeeld van de opbouw en inrichting van een gebied als ‘onvrije’ weldadigheidskolonie.
Het monumentale karakter van het drevenpatroon, samen met de afwisseling van gesloten bossen en open cultuurland vormen een visueel zeer aantrekkelijk compartimentlandschap. De uitgestrektheid van het domein, de relatieve rust en het hier en daar nog karakteristieke gebouwenpatrimonium resulteren in een landschappelijk waardevol geheel.
De kolonie van Merksplas is een nog intact voorbeeld van de uitvoering van een wetgeving die haar oorsprong vindt in de periode van het Frans Régime en die stelde dat de Staat de plicht had tot het tussenkomen in de hulpverlening bij armoede en tot het oprichten van weldadigheidskolonies. De uitvoering van deze wetgeving liet echter op zich wachten tot in de periode van de Koninklijke Nederlanden, toen men meer heil zag in landbouwkoloniën. Dit vanuit de gedachte dat werkverschaffing een goede maatregel was om de bedelarij te beteugelen en om de openbare rust te handhaven. Deze ideeën hebben hun gevolgen gehad naar een specifieke landinrichting die aan de grondslag ligt van het landschapsbeeld dat wij nu nog ervaren in de kolonie van Merksplas. Vandaag worden de gebouwen enerzijds gebruikt als strafinrichting en anderzijds als opvangcentrum voor illegalen.
Het monumentale, rastervormige drevenpatroon vormt samen met de omliggende ringgracht een opvallend ruimtelijk geheel binnen de open ruimte tussen Beerse, Merksplas, Rijkevorsel en Hoogstraten. Zeer typisch en ruimtelijk-structurerend waardevol, zijn de karakteristieke verkavelingen van de personeelswoningen met tuin, gelegen aan de Steenweg op Rijkevorsel.
personeelswoningen
750m² aan aardappelkelders
kerkhof
Archeologische elementen:
Andere:
wachttorentje
rastervormig wegenpatroon
ringgracht
Andere:
Belangrijke knelpunten zijn de aanwezigheid van een stortplaats van de PIDPA en ernstige historische bodemvervuiling. Verder komen in het domein nog een aantal storende gebouwen voor, m.n. recent toegevoegde loodsen.