Mergelgrotten van Val-Meer en Zichen-Zussen-Bolder¶

Omschrijving¶

Van oudsher zijn de Haspengouwse dorpen landbouwnederzettingen met een concentratie van woningen en boerderijen rondom een kerk. Oorspronkelijk twee gescheiden dorpen groeiden Val en Meer echter aaneen tot één straatdorp Val-Meer. Ook Zichen-Zussen-Bolder bestaat uit drie aanvankelijke hoopdorpen. Terwijl Zichen en Zussen van oudsher nauw verbonden zijn, groeiden zij met Bolder uit tot één urbanistisch geheel. Op hellingen waar de leemmantel door erosie is weggespoeld, dagzomen hier krijtlagen van het Maastrichtiaan, vaak ontsloten door ondergrondse groeves. Zij zijn rijk aan fossielen (paleontologisch belang). De krijtformaties in de ondergrond, afgewisseld door vuursteenbanken, verklaren de karstverschijnselen zoals dolinen, orgelpijpen e.a. In elke dorpskom bevinden zich vierkanthoeven, waarvan de gevels - zoals ook van vele andere gebouwen - geheel of gedeeltelijk in streekeigen mergelzandsteen zijn opgetrokken. Gecombineerd met sfeervolle binnenkoertjes levert dat fraaie straatbeelden op. Zij benadrukken het landelijke en streekeigen karakter van het dorpsbeeld, traditioneel bepaald door landbouw en mergelwinning. Opmerkelijk zijn o.a. de Burrefetwinning en de hoeves Coengrachts en Liesens maar ook het kasteeltje Sint-Pieter en de verschillende parochiekerken. Achter de boerderijen liggen de weilanden, vaak ingenomen door boomgaarden. Daarrond ontplooit zich een glooiend openfield-landschap, gekenmerkt door akkerbouw. Vanop de hoogten van het leemplateau reiken wijdse gezichten over de dorpen en hun omgeving. Bij de recente ruilverkavelingen moesten kleine landschapselementen het ontgelden zodat holle wegen, graften, houtkanten en perceelsgrenzen veelal gewijzigd of verdwenen zijn. De bebouwing in het open akkergebied beperkt zich voorlopig tot enkele agro-industriële bedrijven. De mergelgroeven situeren zich voornamelijk in Val, Zichen en Zussen. Enkele bekende zijn o.a. de Lacroixberg, Roosburg, Koegat, Pitjesberg, In de Coolen. Reeds in de Gallo-Romeinse tijd, zij het in beperkte mate, werd mergelzandsteen gebruikt voor de bouw van villa’s langs de heerbanen van oostelijk Haspengouw. Vooral vanaf de 14de eeuw werd de mergel systematisch gewonnen voor de bouw van kerken, burchten, woningen en hoeves. Later werd hij nog in bakstenen gebouwen verwerkt in horizontale speklagen, hoekkettingen en lijstwerk. De groeves werden handmatig ontgonnen door zogenaamde blokbrekers. Vaak ontstond een netwerk van ondergrondse galerijen met een oppervlakte van tientallen ha. Zij bevatten tal van verwijzingen (zoals inscripties, graafkervingen, schilderingen e.a.) naar hun gebruik, ouderdom of uitbatingstechniek. Verschillende ontginningsmethoden hebben een verscheidenheid in ondergronds landschap geboetseerd. Een gangenstelsel was veelal bereikbaar vanuit één of meer hoofdingangen, maar vaak ook langs kleinere privé-ingangen in het dorp, groaten genoemd, die toegang gaven tot de groeven (of kuilen), waarin de bouwstenen waren gewonnen om de bovenliggende hoeven op te trekken. De mergelzandsteen is echter gevoelig voor verwering en brokkelt dan snel af, zodat het gebruik ervan vanaf het midden van de vorige eeuw verminderde. Als nevenprodukt werd mergel ook gebruikt als meststof, het zogenaamde mergelen van landbouwgrond. Door hun temperatuur en vochtigheid waren de mergelgrotten erg geschikt voor de teelt van kampernoelies. In de 1ste helft van de 20ste eeuw nam die bedrijvigheid hier een hoge vlucht. In 1958 nam de streek ruim 95% van de Belgische, industriële kampernoelieteelt voor zijn rekening. Op 23 december van dat jaar gebeurde de tragische instorting van de kwekerij in de Roosburg te Zichen, waarbij 18 arbeiders het leven lieten. Bovengronds gaapte een vijf meter diepe krater over een oppervlakte van ruim 3 ha. In 1961 werd er een mergelzandstenen gedenkteken met kruis opgericht. Geleidelijk werd later overgeschakeld op de teelt van kampernoelies in bovengrondse loodsen. Omwille van veiligheidsredenen zijn de oude mergelgrotten niet vrij toegankelijk. Toch bieden zij mogelijkheden op educatief-recreatief vlak. De bezoeker krijgt zelfs enkel vanaf één van de ingangen een beeld van het monumentale, het unieke microklimaat en het historische karakter van de groeven. Naast hun hoge erfgoedwaarde verwierven de groeven recent ook een functie in de non-profitsector als vleermuizenreservaat. De wanden en plafonds van de grotten bieden door hun onregelmatige vormen en het microklimaat immers overwinteringsplaatsen (hibernacula) voor vleermuizen. Uitbreiding van de cementindustrie, die nu actief is in het Luikse gedeelte van het mergelgebied, blijft een bedreiging vormen voor zowel het bovengrondse landschap als de ondergrondse groeves. Plaatselijk komen ook verschillende vormen van groevenvandalisme voor (achterlaten van afval, overschilderen of inkerven van oude inscripties, vuur stoken) of wordt (huishoudelijk) afvalwater in de grotten geloosd. Vooral te Zichen-Zussen-Bolder zijn delen van de dorpskom door de mergelgroeven ondermijnd. In de tachtiger jaren karteerde de Dienst van het Mijnwezen de ondergrondse galerijen om holten in bedreigde straten en woonzones op te vullen of te verstevigen. Bij het uitvoeren van de ruilverkaveling werd ten oosten van Zussen een woonuitbreidingszone gereserveerd, die niet is ondergraven.

Landschapswaarden¶

Landschapselementen en opbouwende onderdelen¶