Kasteeldomein van Heks en omgeving¶

Omschrijving¶

Heks was van oudsher een landbouwdorp in Droog-Haspengouw. De bebouwing concentreert zich aan de Hekslaan, en in het bij deze weg aansluitende gehucht Broek, wat het dorp het uitzicht geeft van een hoopdorp met lineaire bebouwing. De nederzetting ontstond bij de Herke- of Molenbeek, één van de bovenlopen van de Herk. Daar bevindt zich ook de watermolen van Heks. Het dorpsgezicht wordt gedomineerd door het kasteel met zijn uitgebreide, ommuurde park en de omringende bossen. In de wijdere omgeving bevinden zich verschillende grote hoeven. De abdij van Villers bezat in vroegere tijden de heerlijke rechten van Heks en stichtte er het Monnikenhof. Noordelijk bevindt zich het Manshovenhof, evenals het dorp Bommershoven (Borgloon). Heks heeft een heuvelachtig landschap met als hoogste punten de beboste Zalenberg (129 m) en het Magneebos (115 m), en als laagste gedeelte de vochtige vallei van de Herkebeek in het gehucht Broek in het westen. Verder noordwestelijk bevindt zich het oude Sassenbroek (onder Broekom, Borgloon), dat als landbouwgehucht vrij intact bewaard is gebleven. Iets verder dan de Sassenbroekmolen vloeien de Sassenbroekbeek en Herkebeek samen. De landschapsopbouw is typisch Droog-Haspengouws en hangt samen met het voorkomen van leemgronden. De dorpen en hoeven liggen voornamelijk in de minder vruchtbare valleien. De lager gelegen valleigronden zijn slechts recent gedeeltelijk ingenomen door valleibossen (voornamelijk populierenaanplantingen). Verspreid rond de kernen en hoeven bevinden zich weiden en boomgaarden. Op de hoger gelegen, ingesneden leemplateaus komt vooral open akkerbouw voor, doorsneden door holle wegen en taluds. De uitstekende heuveltoppen zijn meestal bekroond met een koepelbosje. Het zand van tertiaire ouderdom, van nature minder vruchtbaar dan de leem, komt er aan de oppervlakte. Ook in sommige holle wegen is de tertiaire ondergrond ontsloten. Heks bezit twee historische, voor Haspengouw grote boscomplexen, de parkbossen rondom het kasteel, waarin de Zalenberg is opgenomen, en het Magneebos, vlakbij het Manshovenbos (op de Sint-Servaasberg te Borgloon). Beide laatste zijn eeuwenoud, waarschijnlijk restanten van een veel groter boscomplex, en deel uitmakend van het jachtgebied dat Frans-Karel van Velbrück in deze streek verwierf. De omgeving is vrijwel onbebouwd, met een uitzonderlijke landschappelijke schoonheid: sterke oude bosranden, reliëf, doorzichten, boomgaarden, weilanden, (meidoorn)hagen en belangrijke holle wegen. Ca. 1760 wordt het beheer van de heerlijkheid Heks door het Luikse Sint-Lambertuskapittel geschonken aan de voormelde kanunnik van Velbrück, die later prinsbisschop van Luik zou worden. Hij bezat hier reeds een allodiaal goed, waarop hij ca. 1770-75 het kasteel als jachtverblijf liet bouwen, en dat hij door aankoop en ruil aanzienlijk uitbreidde tot een ruim domein. Prinsbisschop van Velbrück overleed er op 30 april 1784. Merkwaardig is dat het prinselijk verblijf in belangrijke mate het uitzicht heeft bewaard, dat het eind 18de eeuw vertoonde. De erfgenamen van de prins - de families d’Ansembourg en d’Ursel - hebben het domein steeds met piëteitsvolle zorg beheerd. Regelmatig worden open tuin-dagen gehouden, waarop het publiek kan kennis maken met het kasteelpark. Het kasteel zelf heeft een U-vormig grondplan en één verdieping onder mansardedak. Het sober gehouden gebouw is opgetrokken in rode baksteen met raamlijsten in Naamse kalksteen. De met hoge hagen omheinde tuinen aan de noordwestelijke toegangsdreef sluiten aan op een ruim voorplein. Achter de hagen bevinden zich aan beide zijden kleinere tuinen: de oude Rozentuin met een gedeelte van de befaamde rozencollectie, de Rijschool, de Ezelweide en de Chinese tuin. Aansluitend op de zuidwestelijke gevel van het kasteel, waarin van Velbrück eertijds op het gelijkvloers zijn slaapkamer had, ligt de Prinsenhof. Het patroon van rechthoekige perken herinnert aan de renaissance-tuinen. Er bloeien nog zeldzaam unieke, oude rozestruiken die via de Oostindische Compagnie uit China werden meegebracht. Over het hele park verspreid worden trouwens talloze rozen aangetroffen, die een unieke collectie vormen. Tegen de Hekslaan situeert zich de lager gelegen, indrukwekkende moestuin met hoge leifruitmuren. Het kasteel bezit nog een zeldzame groentenkelder. Noordwestelijk staat in een kleine, romantische vallei, de Bijentuin genaamd, een paviljoen waaronder de lievelingsmerrie van de prins begraven ligt. Vanaf de zuidoostgevel van het kasteel zijn drie terrassen in régence-stijl aangelegd. Vanaf het midden ervan is een heuveltje, de Kruisberg, waarneembaar; een dreef van linden en perelaren leidt het zicht ernaartoe. Ten noord- en zuidoosten betreedt men het golvend landschap van het Engelse park met parkbos, rond 1770 ontworpen en in zijn soort één van de eerste van België. In dit weidelandschap wordt de horizon afgelijnd door eeuwenoude bomen en zeldzame struiken, een vijver en enkele beboste heuveltoppen. Verder zijn er nog enkele kleine monumenten: een gedenkzuil, een kasteelruïne en op de hoogste heuveltop de Zalenberg, (129 m) - het paviljoentje De Filosoof. Dwars erdoor loopt de Platanendreef die naar het aansluitende akkergebied en het naburige dorpje Bommershoven leidt. Bommershoven is in oorsprong een straatdorp gelegen aan de bovenloop van de Marmelbeek. Het is één van de weinige, thans nog bestaande dorpscentra langs de voormalige Romeinse weg Tongeren-Kassel, waarvan het tracé deels nog als weg wordt gebruikt, deels als veldweg bewaard bleef. De oudste bebouwing, die voornamelijk bestaat uit hoeven en boerenburgerhuizen, concentreert zich aan deze weg, met het kasteel en de 19de eeuwse Sint-Alfonsiuskerk onmiddellijk ten zuiden ervan. Het rococo-kasteel omvat een herenhuis en hoeve, in 1759-61 gebouwd door Marcel-Gerard Magnée. Het is omringd door een Franse tuin met stervormig padenpatroon en centraal vijvertje, naadloos in een 19de-eeuwse parkaanleg in landschapsstijl overvloeiend. Het geheel is ommuurd. Opmerkelijk zijn verder zuidwaarts langs de Alfonsstraat de pastorie en de imposante kwadraathoeven Biezenhof en Rode Hoeve (hoeve Daerden) met ommuurde moestuin. Oostelijk ligt de driehoekige dries met kleine kapel. Ook het tracé van de vroegere trambaan Borgloon-Oreye is er plaatselijk nog herkenbaar. Zowel in Bommershoven als in Heks staan nog de voormalige tramhuisjes in neotraditionele stijl. Zuidoostelijk van Heks ligt het Vechmaalse gehucht Sint-Pieters-Heurne aan de bovenloop van de Herkebeek. Het is een kleine kern van enkele hoeves en huizen rond de Romaanse Sint-Pieterskapel en het kasteel. Het kasteel van Heurne is waarschijnlijk ontstaan uit een versterkte hoeve. De huidige, gesloten kasteelhoeve van witgekalkte, bastenen gebouwen werd opgericht in 1743. In de 1ste helft van de 19de werd het kasteel, in laatclassicistische stijl, toegevoegd. Het gedeeltelijk ommuurde park in landschapsstijl met vijver bevindt zich op een langgestrekt perceel ten zuidwesten van het geheel.

Landschapswaarden¶

Landschapselementen en opbouwende onderdelen¶