| Ankerplaats ID: | A27003 |
|---|
De benedenloop van de Zwarte Beek vloeit vanaf Meldert (Lummen) in zuidwestelijke richting om voorbij Zelem (Halen) op te gaan in de vallei van de Demer. Ze vloeit daarmee pas samen nabij Diest. De beek kronkelt hier tussen steeds hogere getuigenheuvels, enkele malen inkrimpend tot een smal lint van hooi- en weilanden, dan weer uitdeiend tot een bredere vlek, afhankelijk van de ruimte die de ijzersterke zandsteenruggen haar laten. De Diestiaan-zandsteenheuvels liggen hier als uitlopers van het Hageland. Het zijn de overblijfselen van het oorspronkelijk massief van het Tertiair, die zich hebben kunnen handhaven door een beschermende laag. Verantwoordelijk hiervoor is het in de bodem aanwezige glauconiet, dat in een vroeger (sub)tropisch , marien milieu ontstaan is. Het verweringsproduct van glauconiet noemt limoniet en heeft de eigenschap om zandkorrels aan mekaar te kitten, zodat stenig grof zand ontstaat. Weer en wind hebben alzo minder invloed op deze heuvels. De Zwarte Beek is nog één van de zeldzame waterlopen die haar natuurlijke meandering behouden heeft. De valleibeemden worden hier doorgaans broeken genoemd. Het gebied wordt doorsneden door een veelheid aan zijbeken (o.a. de Bakelsbeek) en grachten. Het Zwart Water is één van de kunstmatige afwateringskanalen van de broeken in de Demervallei. Behalve de heuvelruggen komen ten zuiden van de vallei een aantal depressies voor. De Goren bestaan uit een strook lange, smalle vijvers met loofhoutbosjes op zandig substraat. Het Gorenbroek is is een natte depressie met ruigten, struweeltjes en een aantal populierenaanplantingen. In het noordelijke gedeelte ervan staan enkele weekendhuisjes. Het half-open landschap in de vallei wordt thans in grote lijnen bepaald door graasweiden met verspreid liggende hooilanden, ruigten, struwelen, moerassen, broekbossen, een aantal bomenrijen en vijvers. Het bodemgebruik is grotendeels historisch stabiel. Gebruik van de beemden voor hooiproductie is ook hier wellicht blijven doorgaan tot na de tweede wereldoorlog. Mogelijk bestond een gedeelte van de broeken uit bevloeide, zogenaamde waterbeemden. ‘s Winters stonden alle broeken langs de beken in de benedenloop van de Zwarte Beek blank. In stroomafwaartse richting treffen we achtereenvolgens aan: de intensiever gebruikte Lange Beemden, het Bakelsbroek, de Leunen ter hoogte van de spoorlijn Hasselt-Diest, en het Rotbroek. De Leunen is wat rest van het ooit veel grotere en botanisch erg gerenommeerde Zelems Moeras. Het is nu een waardevolle valleikern met mooie struwelen, moerassen, broekbossen, plassen en kleurrijke hooilanden. In de buurt lag ook de Oude Schans. Daar waar de vallei begrensd wordt door de Diestiaanse zandsteenruggen vinden we voornamelijk akkers, schralere graslanden, heiderelicten en bossen. Noordelijk van Zelem zijn dat dennenbossen, ten zuiden op de Steenberg hellingbossen. Rond het straatdorp Zelem is het landschap aantrekkelijk gevarieerd met prachtige vergezichten over de vallei en landschappelijk waardevolle elementen zoals holle wegen, bomenrijen, houtkanten en oude monumenten. Het driehoekig dorpsplein, met kiosk, wordt omringd door de Sint-Lambertuskerk, het kerkhof, de pastorie, de gemeenteschool, enkele recentere woningen en een schuurtje in vakwerk. Ten zuidoosten ligt het voormalige kartuizerklooster Sint-Jansberg met in de buurt de hoeves Eksterhoek en Oude Pastorij. Het klooster is een indrukwekkend, ommuurd complex temidden van boomgaarden en velden. Een gekasseide weg leidt naar de huidige ingang, die de noordvleugel in twee delen splitst. Op de kruising van de Kolenberg- en Schomstraat ligt een gaaf geheel van twee 19de eeuwse huizen en een hoeve, in hun met hagen omringde tuinen. Ten noordwesten staat het zogenaamde Geesthuis, een alleenstaande herenwoning in witgekalkte baksteenbouw in een mooi park met enkele oude bomen. De ligging op een kavel met deels gedempte omgrachting wijst op een oude inplanting. Kasteel Lobos bij de Zwarte Beek bezit een hoeve en een park met enkele merkwaardige bomen en resten van de omgrachting. Het is bereikbaar langs een gekasseide dreef met inrijhek. Ten noordoosten staan nog enkele langgevelhoeves in versteend vakwerk. Vermeldenswaard zijn tenslotte ook de Sint-Willibrorduskerk en de vroegere pastorie, aan de valleirand in Meldert, vanwaaruit eveneens een zicht op de vallei mogelijk is. Hoewel het valleigebied relatief weinig intensief gebruikt wordt, veroorzaken het soms smalle beekdal, de bewoningsdruk en de verstoring op verschillende plaatsen minder kansen voor duurzame kwaliteit. De omgeving biedt alleszins de ruimte voor een landschapsgerichte, zachte recreatie. Er zijn wandelroutes uitgestippeld.
Het landschap strekt zich uit tussen de getuigenheuvels die hier als uitlopers van het Hageland aanwezig zijn, en ten zuiden van de vallei afwisselen met een aantal depressies. Het voorkomen van verschillende reliëfelementen en gradiënten (bodem, vochtigheid enz.) zijn de basis voor landschappelijke verscheidenheid met waardevolle kernen van hooi- en weilanden, ruigten, struwelen, moerassen, broekbossen, een aantal kleine landschapselementen, plassen enz.
Het landschap in de vallei wordt in grote lijnen bepaald door graasweiden met verspreid liggende hooilanden, ruigten, struwelen, moerassen, broekbossen en een aantal vijvers. Het bodemgebruik is grotendeels historisch stabiel. Gebruik van de beemden voor hooiproductie is ook hier wellicht blijven doorgaan tot na de tweede wereldoorlog. De waardevolle valleikern Leunen is wat rest van het ooit veel grotere en erg gerenommeerde Zelems Moeras, dat de Oude Schans herbergde. Opvallend is de samenhang met de akkers en bossen aan de valleiranden en het voorkomen van kleine landschapselementen, bouwkundig erfgoed en authentieke parkjes en tuinen. De dorpskern van Zelem aan de valleirand, het kasteel Lobos bij de Zwarte Beek, het hoog gelegen, voormalige kartuizerklooster Sint-Jansberg en de verspreide hoeven in de buurt vormen een sedert eeuwen vergroeid geheel van religieuze en wereldlijke elementen, landschappelijk en ruimtelijk met elkaar verbonden.
Het half-open landschap van de vallei biedt een hoge belevingswaarde. Het ligt ingesloten tussen heuveltoppen die ten zuiden van de vallei afwisselen met een aantal depressies. Rond het straatdorp Zelem is het landschap aantrekkelijk gevarieerd met prachtige vergezichten over de vallei en landschappelijk waardevolle elementen. Ook aan de valleirand te Meldert met kerk en vroegere pastorie zijn zichten mogelijk.
De omgeving biedt de ruimte voor een landschapsgerichte, zachte recreatie. Er zijn wandelroutes uitgestippeld.
De vallei van de Zwarte Beek, die zich hier tussen steeds hogere getuigenheuvels van het Diestiaan kronkelt, was bepalend voor de opbouw en organisatie van het landschap.
getuigenheuvels en ten zuiden van de vallei enkele depressies
o.a. Zwarte Beek, Bakelsbeek
natte depressies, moeras, beemden, hier broeken genoemd, verruigde hooilanden
o.a. kasteel Lobos, Geesthuis
driehoekig plein in het straatdorp Zelem
kasteel Lobos
o.a. Geesthuis
o.a. Eksterhoek, kasteelhoeve Lobos, Oude Pastorij
Oude Schans
o.a. klooster Sint-Jansberg, Sint-Willibrorduskerk, Sint-Lambertuskerk met kerkhof
stelsel van grachten en zijbeken in de broeken van Demer en Zwarte Beek
beemden, hier broeken genoemd, akkers aan de valleirand, heiderelicten
Hoewel het valleigebied relatief weinig intensief gebruikt wordt, veroorzaken het soms smalle beekdal, de bewoningsdruk en de verstoring op verschillende plaatsen minder kansen voor duurzame kwaliteit. In het noordelijke gedeelte van het Gorenbroek ervan staan enkele weekendhuisjes. De recente bebouwing levert geen bijdrage tot de landschapswaarden.