| Ankerplaats ID: | A70006 |
|---|
Landschap
Hechtel wordt ten zuiden begrensd door Helchteren, ten westen door Koersel. Uitgestrekte delen van de omgeving behoren tot het militair domein van Leopoldsburg, dat normaliter niet toegankelijk is. Het landschap wordt in grote lijnen beheerst door bossen en heide, een groot areaal landduinen en de vallei van de Zwarte Beek, op de westrand van het Kempens Plateau. Dergelijk overgangsgebied wordt gekenmerkt door een eigen dynamiek. Eeuwenlang hield hier een gevarieerd cultuurlandschap stand. Het vormde een onmisbaar onderdeel van de toenmalige landbouweconomie. Daarin gingen heidevlakten samen met cultuurgronden, geriefhoutbosjes, hooi- en weilanden in het beekdal, hier ook broeken genoemd, en turfontginningen. Begin vorige eeuw ging de betekenis van de heide verloren, werden hele oppervlakten ervan met naaldhout beplant en het beekdal uiteindelijk aan zijn lot overgelaten, zodat daar verruiging optrad. Hechtel lijkt bijna overrompeld door vanuit het zuidwesten opgerukt stuifzand. Tegen de dorpskern ligt een langgestrekte duinengordel, die ooit als enige element de wijdse openheid van het stuivende heidelandschap onderbrak. Ten zuiden van de Zwarte Beek ligt het natte heidegebied Achter de Witte Bergen met aansluitend een duinenveld en in de uitgestoven laagtes vennen. Sommige van de duinen lijken paraboolvormig. De meeste duinvormen zijn echter langgerekt en zuidwest-noordoost georiënteerd. Hier en daar is een goed ontwikkelde podzolbodem in het duinprofiel zichtbaar, bedekt met jongere afzettingen. Sommige van de duinen zijn minstens gedeeltelijk historisch. Zij ontstonden wellicht als gevolg van verwaaiingen na overexploitatie of ontginning van zuidwestelijke heidegebieden (waaronder vlakbij de Hechtelse Heide en de Hoeverheide). Op plaatsen waar vegetatie ontbreekt, treedt nog aktieve verwaaiing op. Vooral de noordelijke duinengordel is echter grotendeels gefixeerd door bebossing. Hij kreeg zijn huidige vorm mede door de niet aflatende inzet van de dorpsbewoners om het stuifzand aan de rand van het voormalige akkerareaal en het dorp d.m.v. een dichte begroeiing of wallen tegen te houden. De dennenbestanden van het Gemeentebos bezetten thans bloksgewijs een grote oppervlakte van de omgeving. Spontane verbossing deed de rest. De relatieve openheid van het overige heide- en duinengebied is totnogtoe geen bewuste beheerskeuze maar eerder het resultaat van toeval: sommige delen worden vrij intensief door militaire voertuigen als oefenterrein gebruikt, een ander deel was tot voor kort een motocross-terrein. Ontgoochelend in dat verband zijn recente aanplantingen op stuifzand. Duinlandschappen worden immers door velen positief gewaardeerd. Zij hebben een gunstig microklimaat en bieden een gevarieerde beleving met steeds wisselende open ruimtes, gesloten gebiedjes, doorkijken en oriëntatiepunten. Bovendien zijn zij ook belangrijke archeologische vindplaatsen. De Zwarte Beek heeft haar brongebied ten oosten van de noord-zuid verbinding Hasselt-Eindhoven, vroeger het Zwart Water genoemd, op de waterscheidingskam van Schelde- en Maasbekken nabij de Resterheide. De landshapsverstoring is er redelijk groot. In de onmiddellijke omgeving wordt steeds intensiever aan land- en tuinbouw gedaan, zit een bio-industrie en ligt een recreatiedomein. De Hoef en Spiekelspade, aan de overzijde van de weg, zijn oude landbouwontginningen tegen de grens met Helchteren, waar - thans grotendeels beboste - plaggenbodems voorkomen. Rond de Katershoeve, die als reservaatsboerderij van Natuurreservaten vzw fungeert, wordt het kleinschalig landschap hersteld. Stroomafwaarts loopt het bovenstrooms gedeelte van de Zwarte Beek aan de rand van het Kempens Plateau door de onmetelijke heide- en stuifzandvlakten van de militaire domeinen. Signaal van ‘t Fonteintje is o.a. een zeer waardevol nat heidegebied. Langs de bovenloop groeit plaatselijk hoogveen. Voor het bos- en heidebeheer op het militair domein werd door de bevoegde afdelingen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap een protocol afgesloten met de militaire overheid. Ook de vzw Natuurreservaten maakte voor belangrijke delen van dit domein beheersafspraken. De vallei van de Zwarte Beek is asymmetrisch van vorm. De noordhelling is steil, de zuidhelling zachtglooiend. De Zwarte Beek is nog één van de zeldzame waterlopen die haar natuurlijke meandering behouden heeft. Door de regelmatige overstromingen ontstonden oeverwallen. Het laagveen werd veelal ontgonnen en uitgediept. De kunstmatige Oude Beek takt evenwijdig aan, evenzo de Winterbeek. In het gebied tussen Hechtel en Koersel wordt de Zwarte Beek omringd door een lappendeken van kleinschalige landbouwpercelen en ligt in feite het waardevolste gedeelte van het beekdal. Bodemgebruik en perceling zijn er grotendeels historisch stabiel. Nog tot in de 2de helft van de 20ste eeuw werd hier in de broeken gehooid en vond na het oogsten van de toemaat nabeweiding plaats. Een gedeelte, ongeveer de helft, bestond uit bevloeide, zogenaamde waterbeemden. In het dal zijn thans de natste plekken te vinden: rietland, vijvers, ruigtes vol vlinders, oude elzenbroeken, struwelen en bloemenrijke hooi- en weilanden. Op de flanken van de vallei is het veel droger en komen heide, heischrale graslanden, loofhoutbosjes, vennen, stuifduinen en enkele schaarse akkers voor. Daartussen liggen heel wat overgangssituaties, met bijvoorbeeld natte heide. Hier en daar staan ijle bomenrijen of houtkanten. Ter hoogte van de Koerselse Heide liggen uitgestrekte naaldbossen en dwarst het Kapellekespad de vallei. Het zogenaamde Melkpad verbindt Hemelrijk en Hemelbrug. Verschillende andere, oude paden en wegen leiden nog naar de vallei. De voormalige hooilanden en moerassen in de omgeving van de Stalse Molen zijn door verdroging en verwaarlozing grotendeels dichtgegroeid met wilgenstruwelen en elzenbroekbossen. Ook het gedeelte net stroomopwaarts is sterk verdroogd, t.g.v. uitdieping van de beken. De Stalse Molen is overigens een cultuurhistorisch monument met een mooie ligging op het einde van een dreef en twee grote molenvijvers erachter In de omgeving liggen ook de Vurtense molen en de restanten van verschillende schansen. In de Zwarte Beekvallei wandelt de bezoeker in minder dan een kwartier van kurkdroog naar kletsnat. Er zijn bewegwijzerde wandelpaden aangelegd en worden geleide wandelingen georganiseerd. Het bezoekerscentrum De Watersnip aan het Fonteintje in Koersel is de ideale uitvalsbasis voor de verkenning van dit landschap. Vlakbij staat de kapel van Onze-Lieve-Vrouw-aan-de-Staak en biedt de uitkijktoren vergezichten over de omgeving. De grootste bedreigingen voor het gebied gaan uit van de woonuitbreiding aan de randen en in de bewoningskernen in het gebied, de grote recreatiedruk en de plaatselijk intensieve land- en tuinbouw.
Het landschap strekt zich uit aan de rand van het Kempens Plateau. Dergelijk overgangsgebied wordt gekenmerkt door een eigen dynamiek en is bijgevolg in geografisch opzicht belangrijk. Het voorkomen van verschillende reliëfelementen en gradiënten (bodem, vochtigheid enz.) zijn de basis voor een grote landschappelijke verscheidenheid. Opmerkelijk is het areaal landduinen, één van de meest uitgesproken reliëfvormen in Vlaanderen. De laat-historische duinen zijn, naast rivierbeddingen, bovendien de meest dynamische landschapseenheden. Zij hebben uitzonderlijke geomorfologische waarde. In de omgeving van de Zwarte Beekvallei leveren de afwisseling van ruigtes, graslanden, struwelen, beekbegeleidende broekbossen en de overgangen naar heidevelden, stuifduinen en vennen een schat aan zeldzame soortenrijkdom op. Plaatselijk komen laag- en hoogveen voor.
Eeuwenlang hield hier een gevarieerd cultuurlandschap stand. Het vormde een onmisbaar onderdeel van de toenmalige landbouweconomie. Daarin gingen heidevlakten samen met cultuurgronden rond bewoningskernen, geriefhoutbosjes, hooi- en weilanden in het beekdal evenals turfontginningen. Begin vorige eeuw ging de betekenis van de heide verloren, werden hele oppervlakten ervan met naaldhout beplant en de broeken in het beekdal uiteindelijk aan hun lot overgelaten, zodat daar verruiging optrad. Tussen Hechtel en Koersel bleef echter een gaaf beekdallandschap bewaard. De Zwarte Beek wordt er omringd door een lappendeken van kleinschalige landbouwpercelen, aangevuld met oude paden en wegen, molens en restanten van schansen. Bodemgebruik en perceling zijn er grotendeels historisch stabiel. Nog tot in de 2de helft van de 20ste eeuw werd hier gehooid en vond nabeweiding plaats. Een gedeelte bestond uit bevloeide beemden. Sommige van de duinen in de omgeving zijn minstens gedeeltelijk laat-historisch en ontstonden wellicht als gevolg van verwaaiingen na overexploitatie of ontginning van zuidwestelijke heidegebieden. De noordelijke duinengordel tegen Hechtel kreeg zijn huidige vorm mede door de niet aflatende inzet van de dorpsbewoners om het stuifzand aan de rand van het voormalige akkerareaal en het dorp d.m.v. een dichte begroeiing of wallen tegen te houden. Bovendien zijn de duinen belangrijke archeologische vindplaatsen.
De Zwarte Beekvallei biedt een aantrekkelijke en contrasterende variatie: in minder dan een kwartier wandelt de bezoeker er van kurkdroog naar kletsnat. Vanuit de uitkijktoren aan het Fonteintje in Koersel reiken vergezichten over de onmetelijke heide- en stuifzandvlakten van de militaire domeinen en de wijdse omgeving. De landduinen, door velen positief gewaardeerd, hebben een hoge belevingswaarde omwille van hun landschapsvariabiliteit, oriënterend effect en gunstig microklimaat.
In de omgeving zijn bewegwijzerde wandelpaden aangelegd en worden geleide wandelingen georganiseerd. Het bezoekerscentrum De Watersnip aan het Fonteintje in Koersel is de ideale uitvalsbasis voor de verkenning van het landschap, met vlakbij de uitkijktoren en de kapel van Onze-Lieve-Vrouw-aan-de-Staak.
Het uitgestrekte heide- en stuifzandcomplex en de vallei van de Zwarte Beek, ingesneden in de zuidwestelijke rand van het Kempens Plateau, waren hier bepalend voor de opbouw en organisatie van het landschap.
oeverwallen, stuifzandreliëfs
duinreliëfs
o.a. Zwarte Beek, Oude Beek, Winterbeek
beemden, hier broeken genoemd, verruigde hooilanden
Andere:
oude landbouwkernen De Hoef, Fonteintje, Hemelbrug, Hemelrijk, Spiekelspade
Stalse Molen
o.a. Vurtense schans
o.a. kapel van Onze-Lieve-Vrouw-aan-de-Staak
Archeologische elementen:
opstrekkend patroon van paden en wegen naar en door de vallei
stelsel van grachten en zijbeken in de broeken van de Zwarte Beekvallei
in de Zwarte Beekvallei
beemden, hier broeken genoemd
voormalige, bevloeide waterbeemden
De grootste bedreigingen voor het landschap gaan uit van de woonuitbreiding aan de randen en in de bewoningskernen in het gebied, de grote recreatiedruk en de plaatselijk intensieve land- en tuinbouw, gepaard met verdroging. Recente bebouwing levert geen bijdrage tot de landschapswaarden. Ontgoochelend zijn recente aanplantingen op stuifzand. Een bewuste beheerskeuze voor open stuifzand en duinen is gewenst.